VAL

Ich falle nach Venedig hinunter 
und so weiter - bis zu den Sternen 
TRAKL

Val

lichtende rank
die heelal
na heelal
ontbrandt

steen 
dier
plant
Schal

grondeloos lood
aan het snoer
diep door den schoot
van het al
slaat
aan den vloer
van den dood

Val

achter den wal
van den dood

blind door het luik
van de hal
boot
ster
dal

Uit: H. Marsman Verzamelde gedichten
EM Querido's uitgeverij, Amsterdam, 1940
 

Beluister dit gedicht in het Nederlands.
Stem: Leo van Zanen

Ontdek dit gedicht in een minuut

Hendrik Marsman schreef dit gedicht als jonge twintiger, na een bezoek aan Berlijn. Het is een eerbetoon aan de expressionistische dichter Georg Trakl, van wie een citaat bovenaan het gedicht staat. In navolging van Trakl boog Marsman zich over de mensen en het heelal. Hoe oneindig het heelal ook is, dankzij het licht van de vallende ster zijn we er toch mee verbonden.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Hendrik Marsman

Zeist 1899 - Golf van Biskaje 1940

Hendrik (‘Hennie’) Marsman werd in 1899 geboren als zoon van een boekhandelaar en een onderwijzeres. Zijn eerste bundel Verzen, waarin ook het gedicht Val is opgenomen, verscheen in 1923.

Vurig leven

Vier jaar na zijn debuut bracht Marsman een van zijn bekendste bundels uit, Paradise regained, waarin hij pleit voor vurig en gevaarlijk leven. Dit ‘vitalisme’ staat in schril contrast met zijn eigen leven, dat gekenmerkt wordt door een zwakke gezondheid (epilepsie, longproblemen) en depressies. Meestal volgde direct na een depressieve episode een grote werklust. Dan schreef hij gedichten, essays over zijn tijd en tijdgenoten en vertalingen.

Denkend aan Holland

Marsman wordt niet veel meer gelezen, maar zijn Herinnering aan Holland (1936) - ‘denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan’ - is nog altijd een van de bekendste Nederlandse gedichten. Hij schreef het in het jaar dat hij definitief in het buitenland ging wonen, waar hij zich vrij voelde van calvinisme en bekrompenheid. Hendrik Marsman overleed in 1940 op zee, toen de boot waarmee hij naar Engeland vluchtte, explodeerde.

Waar gaat dit gedicht over?

Dit gedicht begint met een motto: Ich falle nach Venedig hinunter / und so weiter - bis zu den Sternen (Ik val neer naar Venetië en verder, tot de sterren). Het komt uit een brief van Georg Trakl, een Duitse expressionist. Het is een aardige vondst: het vele water in de kanalen, en wellicht ook het befaamde Venetiaanse glas, weerkaatsen het licht van de sterren. Ook als het sterrenlicht de aarde raakt, leeft het voort. Die gedachte werkte Marsman uit in dit gedicht.

Eindeloos vallen?

Marsman beschrijft in dit gedicht het vallen van een ster. Dat lijkt oneindig, ‘heelal na heelal’ valt de ‘lichtende rank’. Steen, dier, plant: zijn het de dingen die vergaan terwijl de ster maar doorvalt? Zonder iets te raken (‘grondeloos’) valt de ster, loodzwaar en loodrecht naar beneden. Toch blijkt er een ‘vloer van de dood’ te zijn - de ster komt ergens neer. Maar hij slaat niet dood, want er is sprake van een luik, en daarna ‘boot / ster / dal’. Het licht weerkaatst op het water, zoals bij Trakl. Marsman lijkt er iets aan toe te voegen, de krater die de vallende ster veroorzaakt. Of is dat het licht dat ook onder water schijnt?

Afstand in tijd en ruimte

Wilde Marsman simpelweg in de stijl van zijn voorbeeld een vallende ster beschrijven, of stond die ook ergens symbool voor? Een ster die dood neervalt maar toch verder leeft, daar zagen sommige lezers een metafoor in. Doelde Marsman hiermee wellicht op Georg Trakl, die in 1914 was overleden maar zo toch voortleefde? Hij heeft zich er zelf helaas nooit over uitgelaten.

Ontstaan van dit gedicht

In 1922 bezocht de jonge twintiger Marsman Berlijn en Parijs, steden waar kunstenaars volop experimenteerden met nieuwe kunstvormen. Daarbij ging het niet langer om de waarneembare werkelijkheid, maar om nieuwe manieren van zien, ervaren en uitdrukken. Emotie en expressie stonden centraal. De jonge dichter zoog het gretig op en ging, eenmaal thuis, ook aan de slag.

Expressionisme in de polder

Val werd geschreven in Zeist, in de wintermaanden van 1922. Het is waarschijnlijk een van de weinige echt expressionistische of zelfs kubistische Nederlandse gedichten. Marsman liet zich dan ook sterk beïnvloeden door de Duitse dichter Georg Trakl (1887-1914), in wiens werk de relatie tussen mens en kosmos vaak terugkwam. Ook experimenteerde Trakl met typografie en geïsoleerde woorden.

Stadsverhalen

De Val van Marsman steekt dreigend af tegen de muur van het pand aan de Zoeterwoudsesingel 42. Als livide onweerswolken voor een loodgrijze lucht. De oorspronkelijke eigenaar is gestorven. Hij liet zijn huis na als studentenhuis. Op voorwaarde dat het niet werd veranderd. In het huis wonen drie buitenlandse studenten. Zij weten niets over Marsmans hemelval. Voor hen is de blik vanuit Leiden op de wereld weids genoeg. Emily Stanbury heeft een beetje haast. Ze moet naar college. Daarna sporten en dan eten met haar huisgenoten. Later nog wat aan haar scriptie werken, misschien. Boven Marsmans donderwolken schijnt de zon in een blauwe hemel. De huisbaas is dood. Marsman is dood. Emily fietst snel weg. Hartstikke vitaal.

Fotografie: Patricia Nauta
Tekst: Joop van Gerven

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Hendrik Marsman in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Dit muurgedicht is gerealiseerd in 1994, aan de Zoeterwoudsesingel 42 in Leiden. Het was het 21e muurgedicht dat Stichting TEGEN-BEELD aanbracht. Het vallen van de ster komt ook in de vormgeving terug. De kleuren worden steeds donkerder en de woorden ‘vallen’ met een steeds grotere afstand naar beneden, zoals bijvoorbeeld te zien is bij de combinatie ‘steen / dier / plant’.

Marsman in Berlijn

Marsman schreef Val voor zijn eerste bundel. In elk gedicht gaf hij een zijn emoties rond een onderwerp weer; de andere gedichten gingen over steden, waaronder Berlijn. De Nederlandse ambassade in Berlijn liet dit gedicht in 2012 op een muur schilderen ter ere van het 775-jarig bestaan van de stad. Helaas is het nu door nieuwbouw niet meer te zien.

Citaten

Groots en meeslepend wil ik leven!

Hendrik Marsman vat zijn vitalisme mooi samen in de beginzin van het gedicht De grijsaard en de jongeling. Lees het hele gedicht hier.

De waarachtige kunstenaar ontdekt, ook in het uiterlijk zeer alledaagse, het onalledaagse, het bijzondere, het wezenlijk-levende.

Marsman in een essay over kunst.
 

Wist je dat?

• In de jaren 1920 vond Hendrik Marsman dat er behoefte was aan levenskracht, vernieuwing en sterk leiderschap. Hij werd dan ook aangetrokken door het fascisme, totdat hij begin jaren dertig van nabij zag hoe dat zich in Duitsland onder Adolf Hitler manifesteerde.
• Geïnteresseerd in meer gedichten van Marsman? Zijn Verzamelde gedichten, met daarin Val en Herinnering aan Holland, is te lezen op dbnl.nl.

Fall

FALL
I'm dropping down to Venice
And further - to the stars
TRAKL

Fall

shining tendril
that flares
in universe 
after universe

stone
seast
plant
Shawl

groundless lead
on the string
deep through the lap
of the universe
strikes
against the floor
of death

Fall

behind the wall
of death

blindly through the trapdoor
of the hall

boat
star
vale

Translation by James Brockway

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Chris Flinterman en het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is gemaakt door Rianne Koene. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

• Berg, Erik van den. Een goede dood is de beste levensloop. In: De Volkskrant, 26 augustus 1997. Via De Volkskrant. (29-9-2017)
• Boven, Erica van en Mary Kemperink. Literatuur van de moderne tijd. (Bussum: Uitgeverij Coutinho 2015)
• Goedegebuure, Jaap. Zee, berg, rivier; het leven van H. Marsman (Amsterdam, Antwerpen 1999).
• Meinkema, Hannes, Marsmans Verzen. Toetsing van een ergocentrisch interpretatiemodel. Wolters-Noordhoff/Bouma's Boekhuis bv, Groningen 1977. Via DBNL.org. (30-9-2017)
• Biografie Hendrik Marsman, het literatuurmuseum
• Biografie Hendrik Marsman, Huygens instituut.