Waarlijk

Voor Anna Achmatova

Wie nooit met stomheid geslagen was,
en ik zeg jullie,
wie slechts zichzelf weet te helpen,
en met woorden -

die is niet te helpen.
Niet over de korte weg
en niet over de lange.

Eén enkele zin houdbaar te maken,
het uit te houden in de bimbam van woorden.

Niemand tekent voor deze zin,
die niet ondertekent.

Vertaald door P. Beers i.s.m. I. Quadflieg

Beluister dit gedicht in het Duits.
Stem: Lea Grüter

Ontdek dit gedicht in een minuut

Een gedicht schrijven is niet eenvoudig, dat wist Ingeborg Bachmann maar al te goed. Hoewel ze er eerder veel succes mee had, schreef ze in 1964 nauwelijks nog poëzie. Met een ontmoeting met de 75-jarige Anna Achmatova in het vooruitzicht nam ze nog eenmaal de pen ter hand. Het onderwerp lag voor de hand, het dichten zelf. Om iets écht ofwel wahrlich te kunnen zeggen, was gemakkelijke taal volgens haar niet voldoende - het zorgde alleen maar voor een ‘bimbam van woorden’. Dichten is: je woorden zorgvuldig kiezen, en staan voor wat je zegt.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Over Ingeborg Bachmann

Klagenfurt 1926 - Rome 1973

Ingeborg Bachmann werd in 1926 in Klagenfurt in Oostenrijk geboren. Haar vader was pleitbezorger van de Anschluss (aansluiting) van Oostenrijk bij Nazi Duitsland en trad toe tot de NSDAP van Adolf Hitler. Heel haar leven bleef Ingeborg Bachmann zoeken naar een manier om met het naziverleden van haar familie om te gaan.

De erfenis van het nazisme

Bachmann studeerde filosofie en promoveerde in 1950 met een proefschrift over de Duitse filosoof Martin Heidegger, een briljante maar vanwege zijn nazistische sympathieën omstreden filosoof. Tijdens haar studie leerde ze de joodse dichter Paul Celan kennen, met wie ze tweemaal een kortstondige liefdesrelatie had. Ook wisselden ze ideeën uit over het gebruik van taal, het concept ‘waarheid’ en het vaststellen van persoonlijke grenzen. Ze vroeg zich onder andere af wat voor taal nodig was om de misdaden van de nazi’s te kunnen beschrijven.

Bachmann’s laatste gedicht

In 1952 las ze voor het eerst gedichten in het openbaar voor en een jaar later volgde haar eerste bundel. Ze leefde nu van de pen, gaf lezingen en lessen en maakte gedichten en een hoorspel. In 1961 besloot ze zich te richten op het schrijven van boeken en verhalen. Haar laatste gepubliceerde gedichten dateren uit 1964, het jaar waarin ze Anna Achmatova ontmoette en zelf de Büchnerprijs won, de belangrijkste Duitse literatuurprijs. In 1973 overleed Ingeborg Bachmann na een brand in haar huis, waarschijnlijk ontstaan door een brandende sigaret.

Waar gaat dit gedicht over?

In het gedicht gaat het om de moeilijkheid een gedicht te schrijven. Bachmann laat dit al in de eerste regel merken: ‘Wem es ein Wort nie verschlagen hat’ gaat terug op de uitdrukking ‘jemandem verschlägt es die Sprache’, met stomheid geslagen zijn. Hier is Sprache echter door Wort vervangen, wat raakt aan een veel groter probleem: zonder woorden kan er niets gezegd worden. Hiermee refereerde Bachmann waarschijnlijk aan de situatie van Anna Achmatova, die in Rusland meer dan twintig jaar een publicatieverbod had.

De taal van de dichter

Het probleem van de dichter geeft ze vooral weer in de regel “auszuhalten in dem Bimbam von Worten”, waarin de bimbam, het luiden van de klokken, alles overstemt. De klokken zijn de banale alledaagse taal, waar de dichter bovenuit moet komen met eigen, poëtisch taalgebruik. Echte taal betekent: zorgvuldig je woorden kiezen, en daarvoor staan. Dat was de taak van de dichter - en eigenlijk natuurlijk van iedereen.

Bijbels en alledaags taalgebruik in één gedicht

In dit gedicht worden twee taalstijlen met elkaar gemixt. In de titel wordt Bijbelse taal gebruikt, die zich met de tweede regel tot een Bijbels citaat laat verbinden: “Wahrlich, ich sage es euch” (Johannes 6:47, Waarlijk, ik verzeker u). Daartegenover staat het banale taalgebruik, waarin clichés gebruikt worden, zoals “jemandem verschlägt es die Sprache” (iemand kan geen woord uitbrengen), “sich zu helfen oder nicht zu helfen wissen” (zich [geen] raad weten), “über kurz oder lang” (vroeg of laat), “den langen Weg nehmen, wo’s der kurze auch getan hätte” (moeilijk doen waar het makkelijk kan) en “das unterschreib ich dir” (dat beaam ik). Deze twee stijlen zijn met elkaar vervlochten, waardoor ze niet uit elkaar te halen zijn.

Ontstaan van dit gedicht

Ingeborg Bachmann maakte in 1964 deel uit van de jury voor de Premio Etna-Taormina prijs, een Italiaanse prijs voor internationale literatuur. Deze ging naar de Russische dichteres Anna Achmatova, die bij uitzondering van de Sovjet-Unie toestemming kreeg om de prijs op te halen. Bachmann was zeer onder de indruk van haar werk en schreef daarom het gedicht Wahrlich voor haar, wat ze bij de prijsuitreiking voordroeg. Een maand later werd het gedicht officieel gepubliceerd. Het was een van de weinige gedichten die Bachmann publiceerde na 1961, het jaar waarin ze besloot zich te richten op het schrijven van boeken.

Stadsverhalen

Op de muur van een hoekhuis aan de Nieuwe Rijn staat een gedicht van Ingeborg Bachmann. Het hangt boven het raam van de studio van Molly Ackerman en Fred Rohde. Dat is een galerie en een atelier voor schilderkunst, fotografie, kalligrafie, video, performance en allerlei andere artistieke activiteiten. Expansionist Art. Eerst ruimte scheppen voor jezelf. Dan delen met anderen, tegen de eenzaamheid. Fred kijkt nog altijd verwonderd naar het gedicht boven zijn etalage. Hij ziet er steeds iets anders in. Bachmann schrijft over woorden. Alleen waarachtige zinnen doen ertoe. Verder moet men zwijgen. Maar je mag erin lezen wat je wilt. En alles mag je denken.

Fotografie: Patricia Nauta
Tekst: Joop van Gerven

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Ingeborg Bachmann in Leiden

Foto Inge Harsten

Dit muurgedicht is geschilderd in 1993, aan de Nieuwe Rijn 94 in Leiden. Het was het 14e muurgedicht dat Stichting TEGEN-BEELD in Leiden realiseerde. Hoewel het muurgedicht fraai is vormgegeven, bevat het een slordigheidsfoutje. De eerste regel van het gedicht luidt: “Wem es ein Wort nie verschlagen hat”, maar in het muurgedicht is de ‘e’ van ‘ein’ vergeten. Het blijft immers mensenwerk.

Achmatova’s Muza

Naast het gedicht van Bachmann is op de Leidense muren ook een gedicht te bewonderen van Anna Achmatova, voor wie Bachmann dit gedicht schreef. Muza (De Muze) staat op de muur van de Johan de Wittstraat 57 in Leiden. Het is wel slim de fiets te pakken als je beide gedichten wilt bezoeken, ze liggen namelijk 3,2 km van elkaar verwijderd.

Citaten

Was aber möglich ist, in der Tat, ist Veränderung. Und die verändernde Wirkung, die von neuen Werken ausgeht, erzieht uns zu neuer Wahrnehmung, neuem Gefühl, neuem Bewusstsein.

Wat echter mogelijk is, inderdaad, is verandering. En de veranderende werking, die van nieuwe werken uitgaat, voedt ons op tot nieuwe waarneming, nieuw gevoel, nieuw bewustzijn.

Uit een lezing van Ingeborg Bachmann over poëzie 

Nicht gehemmt und stockend wie sonst hatte sie ihre Verse vorgetragen, sondern selbstbewusst und klar. Anna Achmatova und die sie begleitende Russische Delegation waren begeistert.

(Niet geremd of stokkend zoals anders had ze haar verzen voorgedragen, maar zelfbewust en duidelijk. Anna Achmatova en de haar begeleidende Russische delegatie waren verrukt.)

Verslag door een aanwezige journalist.

Vertalingen: Chris Flinterman

Wist je dat?

• Ingeborg Bachmann schreef rond 1964 nog twee gedichten waarin het wantrouwen tegen gemakkelijke taal centraal staat: Ihr Worte en Keine Delikatessen. Beiden zijn ook online te lezen: Ihr Worte (jouw woorden) en Keine Delikatessen (geen lekkernijen).
• De Etna-Taormina prijs die Achmatova won, werd gezien als aanloop naar de Nobelprijs. Daarvoor werd ze een jaar later ook genomineerd. Ze stond bij de jury op een gedeelde eerste plaats, maar vanwege haar overlijden dat jaar ging de prijs naar haar landgenoot Michail Sjolochov (1905 - 1984).
• Van Anna Achmatova is in Leiden het muurgedicht Muza te vinden.

Wahrlich

Für Anna Achmatova

Wem es ein Wort nie verschlagen hat,
und ich sage es euch,
wer bloß sich zu helfen weiß
und mit den Worten -

dem ist nicht zu helfen.
Über den kurzen Weg nicht
und nicht über den langen.

Einen einzigen Satz haltbar zu machen,
auszuhalten in dem Bimbam von Worten.

Es schreibt diesen Satz keiner,
der nicht unterschreibt.

Truly

For Anna Ackmatova

Whoever has not choked on a word,
and I’m telling you,
whoever knows how to help oneself
-especially with words-

cannot be helped.
Not in the short run
and not in the long run.

To make one single sentence lasting,
to survive in the ding-dong of words.

No one writes this sentence
who doesn’t sign.

Translation by S.L. Cocalis

In verita'

Per Anna Achmatova

A chi mai una parola ha tolto,
e lo dico a voi,
mi raccomando - chi sa aiutarsi
con le parole

non è da aiutare.
Non su brevi cammini
non sui lunghi.

Un’unica resistente frase è da fare,
da sopportare nel bimbam delle parole.

Nessuno la scrive questa frase,
che non sottoscrive.

Vertaald door Davide Racca

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Chris Flinterman en het Taalmuseum. De vertaling is door Anne Oosthuizen. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

• Biografie Ingeborg Bachmann op xlibris.de
• Biografie Ingeborg Bachmann op fembio.org
• Gölz, Christine, ‘Vom Sprechen und Schweigen in der russischen Lyrik des 20. Jahrhunderts’, In: Europäische Lyrik seit der Antike (hrsg. von Heinz Hillmann und Peter Hühn. Open access via Universiteit Hamburg.
• Susan L. Cocalis, German Feminist Poems from the Middle Ages to the Present: A Bilingual Anthology. Preview via Google Books.